Ovih dana obeležava se 82 godine od tragičnih događaja u okupiranoj Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Istorija našeg naroda obiluje događajima koji su svojom tragičnošću postali sastavni deo kolektivne svesti i kolektivnog pamćenja.

Oktobra 1941. godine nemačka okupaciona vlast izvršila je niz masovnih zločina, streljanjem najmanje 10.000 civila u Mačvi, Jadru, Kraljevu i u Kragujevcu, kao simbolu svih tih stradanja. To je bila poruka okupacionih vlasti Srbima da se neće tolerisati bilo kakav vid otpora kao što je to bilo u Prvom svetskom ratu. Vrlo brzo nakon kratkotrajnog Aprilskog rata i kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, u Srbiji se formiraju dva pokreta otpora: rojalistički, pod vođstvom pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića i komunistički, predvođen Josipom Brozom Titom. Iako ideološki suprotstavljeni, u početku su ipak zajednički delovali, tako da se tokom leta 1941. razvio ustanak na prostoru zapadne Srbije, što je rezultiralo formiranjem prve veće oslobođene teritorije u okupiranoj Evropi, ali i surovom odmazdom nemačkih nacista prema civilnom stanovništvu. Nažalost, najskuplju cenu platili su oni najnedužniji.

Radi gušenja ustanka Hitler je septembra 1941. u Srbiju uputio 30.000 elitnih vojnika. Za komandanta je određen pešadijski general Franc Beme, koji je kao i ostatak njegovog štaba, 1914. godine učestvovao u napadu na Srbiju. Kao Austrijanac i pripadnik poražene vojske u Prvom svetskom ratu, dočekao je trenutak osvete, naređujući stroge mere prema Srbima. Striktno se držao poznate formule nacista predviđene samo za Srbe o streljanju 100 ljudi za jednog ubijenog nemačkog vojnika, a 50 za ranjenog. Ova stravična formula nije se primenjivala ni na jednom okupiranom području Evrope: „Vaš zadatak je da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo“ – naredio je zloglasni general uoči krvavog oktobra 1941. godine.

foto: Muzej „21. oktobar“ / vođenje grupe civila na streljanje

Beme je dužnost primio 20. septembra 1941. i naređuje sistematski teror protiv civila. Tako je već 24. septembra za dan uhapšeno 4.000 žitelja Šapca od 14 do 70 godina. U sledećih 15 dana vojnici Vermahta streljali su 1.267 talaca i uhapsili 17.420 osoba. Sledeći masakr odigrao se od 15. do 20. oktobra u Kraljevu, gde je ubijeno najmanje 2.198 ljudi. Među stradalima je bilo 106 mlađih od 18 godina, a najveći broj streljanih bili su ljudi u najboljoj životnoj dobi, od 25 do 55 godina. Žrtve streljanja u Kraljevu bili su radnici fabrike vagona, većim delom muškarci, a bilo je i brojnih izbeglica iz drugih okupiranih područja Jugoslavije, uglavnom Slovenije. Nekoliko dana kasnije usledio je jedan od najvećih zločina nemačke vojske u Drugom svetskom ratu – streljanje u Kragujevcu i njegovoj okolini, između 19. i 21. oktobra, kao paradigma srpske tragedije tog krvavog oktobra 1941. godine. Identifikovano je 2.794 žrtava koje su stradale u tom periodu, i to ne samo u Šumaricama već i u okolnim selima. Za mnoge ljude širom planete ratne 1941. godine, to su bili uobičajeni dani. Za Kragujevčane, najbolniji u istoriji njihovog grada. Ovaj zločin uzdigao se iznad ostalih zbog načina izvršenja kao i strukture streljanih. Istorijska je činjenica da se nigde u Srbiji nije dogodilo da se samo u jednom danu, za samo sedam sati, strelja toliko ljudi.

Neposredan povod za za streljanje u Kragujevcu i njegovoj okolini bili su nemački gubici koje su imali od 14. do 16. oktobra 1941. godine u borbi sa četnicima i partizanima na putu Kragujevac – Gornji Milanovac. Nemačka vojska imala je 10 mrtvih i 26 ranjenih. Primenjujući odredbu naredbe generala Franca Bemea „100 za jednog“, vrata pakla za Kragujevac bila su otvorena. Major Oto Deš, komandant 749. puka, izdaje naredbu o izvršenju odmazde komandantu 3. bataljona, kapetanu Francu Fidleru i komandantu 1. bataljona 724. puka, majoru Paulu Kenigu. Između 18. i 20. oktobra izvršeno je hapšenje više hiljada građana, među kojima je bilo i više stotina đaka kragujevačkih škola. Pomenuti oficiri, major Kenig, profesor teologije protestantske crkve i kapetan Fidler, direktor škole za visoke nauke, na sramotu svojih profesija, ušli su kragujevačke škole i sa časova isterali đake i profesore. Iz Prve muške gimnazije izvedeno je po dva odeljenja đaka VII i VIII razreda, a iz dva odeljenja V razreda odabrani su krupniji đaci i priključeni starijima. Pohapšeni ljudi bili su zatvoreni u četiri topovske šupe na periferiji grada. Ujutro, 21. oktobra 1941. godine, u 7 sati, iz topovskih šupa Nemci su počeli da izvode grupe talaca i da ih odvode na streljanje. Do 14 sati posle podne sve je bilo gotovo. Prema raspoloživim podacima 21. oktobra streljano je 2.264 ljudi,  dok je 31 čovek preživeo streljanje.

foto: Muzej „21. oktobar“ / grupa streljanih u Kragujevcu oktobra 1941. godine

Major Paul Kenig, „čovek“ koji je rukovodio streljanjem , nadmašio je u surovosti i važeću odredbu nemačkih okupacionih vlasti. Prema ovoj naredbi, za gubitke koje su imali, trebalo je streljati 2.300 ljudi. Međutim, major Kenig je, prema raspoloživim podacima, u ova tri dana izveo na streljanje 2.854 muškarca i žene, od kojih je 2.794 streljano, a 62 preživelo. Najpotresniji segment ovog užasa jeste i činjenica da je među streljanima bio 261 mladić srednjoškolskog uzrasta i 40 dece uzrasta od 11 do 15 godina. Pored Srba koji su najbrojniji, stradalo je najmanje dve stotine Roma, kao i 39 Jevreja. Znajući za običaje Srba, usledila je i nemačka naredba kojom se zabranjuje dostojno obeležavanje stratišta u vidu stavljanja krstova na grobove i ukrašavanje istih. Interesantno je i da su se i nove posleratne komunističke vlasti plašile stvaranja srpskog mesta hodočašća. Proterivanjem tradicije i narodnih običaja taoci streljani u odmazdama predstavljani su kao žrtve u ideološkom smislu i tako stavljeni u potpuno drugi kontekst.

Foto: Peto Tri 1941/Muzej „21. oktobar“

Posle rata, 1953. godine, prostor na kome je izvršeno streljanje pretvoren je u memorijalni park površine 352 hektara i u kome se nalazi 30 masovnih humki. Na ulazu u memorijalni park 1976. godine podignut je monumentalni muzej „21. oktobar“, posvećen ovim žrtvama.  Do sada je spomenicima umetnički oblikovano 10 humki, a među njima je i „Spomenik streljanim đacima i profesorima“, arhitekte Miodraga Živkovića, koji je postao simbol kragujevačke tragedije i grada Kragujevca. Pored ovog spomenika u kragujevačkim Šumaricama tradicionalno se svakog 21. oktobra održava manifestacija „Veliki školski čas“. Pesnikinja Desanka Maksimović napisala je potresnu pesmu „Krvava bajka“, samo par dana posle streljanja kojom je ovekovečila ovu tragediju, a koja je objavljena nakon rata. Deo ove poeme glasi: „Bilo je to u nekoj zemlji seljaka na brdovitom Balkanu, umrla je junačkom smrću četa đaka u jednom danu. Iste su godine svi bili rođeni, isto su im tekli školski dani, na iste svečanosti zajedno su vođeni, od istih bolesti svi pelcovani, i svi umrli u istom danu“...

Foto: Peto Tri 1941/Veliki školski čas 2021. godine

Oktobar 1941. godine bio je apokaliptičan po okupiranu Srbiju. Pokolji nad civilima u pomenutim mestima gde su pobijene hiljade nevinih ljudi, da ne govorimo o selima koje je Vermaht sistematski uništavao ne bi li, germanski precizno, ispunio kvotu za odmazdu, predstavljaju masovne zločine protiv čovečnosti i snažan demografski udar. Do 1944. godine Vermaht je u Srbiji pobio 70.000 civila u brojnim kaznenim ekspedicijama i odmazdama. Ovi događaji zbog svoje tragičnosti nikada ne smeju biti zaboravljeni, jer činjenica je da smo uz Ruse, Jevreje i Poljake najstradalniji narod u Drugom svetskom ratu, sa posledicama koje osećamo do danas. U Srbiji se od 2012. godine obeležava Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu – spomen na 21. oktobar 1941. i krvavu jesen te godine kada su nemačke okupacione snage izvršile masovni ratni zločin nad civilima u Kragujevcu i širom Srbije“. Nadamo se da će odnos društva prema ovim tragičnim stradanjima srpskog naroda, kao i kolektivna kultura sećanja biti podignuti na najviši mogući nivo, kako bi se sve nevine žrtve sačuvale od zaborava, a poruke krvavog oktobra 1941. trajno sačuvale za buduća pokolenja. 

Darko Paripović, istoričar